پوپولیسم یا عوام‌گرایی (Populism) شیوه‌ای سیاسی است که در آن سیاستمداران به شکل غیرقابل قبولی از حقوق و علائق مردم عادی و سطح پایین جامعه به هدف تقابل با نخبگان جامعه استفاده می‌کنند.

پوپولیست از آنجایی که ظاهری فریبکارانه دارد و مدینۀ فاضله‌ای را به اقشار ضعیف جامعه نشان می‌دهد، قدرت زیادی در تغییر نتایج انتخابات‌های عمومی دارد. عوام‌گرایی تنها شیوه‌ای منحصربه‌فرد برای سیاستمداران در کشورهای جهان سوم نیست، بلکه پوپولیسم را در کشورهای توسعه‌یافته اروپایی، آمریکایی و آسیایی نیز مشاهده می‌کنیم.

پوپولیسم چیست؟

اجازه دهید تا به طور دقیق‌تری به معنا و مفهوم پوپولیسم بپردازیم. پوپولیسم از ریشه کلمه Popul گرفته شده است که به معنای مردم‌باوری یا عوام‌زدگی ترجمه می‌شود. در عوام‌گرایی سعی می‌شود تا خواسته‌های مردم به شکل مطلق حق و درست تصور شود و برای دستیابی به آن از هیچ تلاشی فروگذاری نشود. تا این جای کار مردم‌باوری به‌ظاهر ارزشمند است اما نتایج منفی پوپول در بسیاری از اوقات در درازمدت مشخص می‌شود. با مثالی این موضوع را بیشتر بررسی می‌کنیم.

مثالی از عواقب عوام‌گرایی در فضای سیاسی

به‌عنوان مثال رئیس‌جمهور یا رهبری که دارای اعتقادات پوپولیستی است، حقوق سرمایه‌گذاران در جامعه را تضییع کرده و آن حقوق را به افراد تهیدست جامعه (به‌لحاظ مالی یا فکری) واگذار می‌کند. در ظاهر همه چیز ایده‌آل به نظر می‌رسد و جامعه به سمت عدالت نسبی حرکت می‌کند، اما سرمایه‌گذاری که علاوه‌بر سرمایه، دارای فکر اقتصادی است، ناامید شده و سرمایه، تجربه و توان تولید خود را از کشور خارج می‌کند.
با گذشت چند سال عامۀ مردم از امتیازاتی که از سرمایه‌گذاران و کارآفرینان گرفته‌اند هیچ بهره‌ای نبرده و در عوض سرمایه‌گذار، فکر اقتصادی و توان تولیدی او را هم از دست داده‌اند.

پوپولیسم یک رویۀ سیاسی خطرناک در جوامع است که قدرت تخریب کشورها را دارد و متاسفانه به علت ناآگاهی افراد جامعه امکان رشد زیادی هم دارد.

۲ عامل کلیدی و موثر بر ترویج پوپولیسم افراطی در جوامع

پوپولیسم سیاسی در سطح معمول مشکل چندانی ایجاد نمی‌کند زیرا موجب می‌شود تا سیاستمداران به علائق و نظرات قشر متوسط و ضعیف جامعه توجه کنند و برای دستیابی به اهداف آنان تلاش کنند. اما ترویج افکار پوپولیستی و افراطی شدن این دیدگاه در بین سیاسیون عوارض منفی بسیاری ایجاد خواهد کرد.
دلایل زیر از جمله مهمترین عوامل ترویج افکار پوپولیستی در سطح جامعه و سواستفاده سیاستمداران از آن است:

۱- مشکلات اقتصادی

عوام‌گرایی در کشورهای عقب افتاده یا در حال رشد بیشتر به علت بحران‌های اقتصادی بروز می‌کند. چیزی که در فضای سیاسی ایران در سال‌های ۱۳۸۸ یا انتخاب ریاست‌جمهوری ۱۴۰۰ مشاهده کردیم. بحران‌های شدید اقتصادی موجب می‌شود تا پوپولیسم و کاندیدهای مروج این دیدگاه سیاسی، توان بیشتری برای رقابت با نخبگان جامعه پیدا کنند.

وجود مقررات اقتصادی ناعادلانه، فساد شدید سیستماتیک، نبودن احتمال بهبود فضای کسب و کار، نابرابری‌های مالی، افزایش مهاجرت و.. از زمینه‌های رشد پوپولیسم محسوب می‌شوند.

۲- بحران‌های اجتماعی-فرهنگی منشا رشد پوپولیسم

در بسیاری از جوامع، بحران‌های اجتماعی، فرهنگی، قومیتی، مذهبی و.. از عوامل پیدایش تفکرات افراطی پوپولیستی است. زمانی که عدۀ زیادی از افراد در موضوع خاصی در حاشیه قرار بگیرند، در انتخابات مخالفت خود را با رای به پوپولیست‌ها نشان می‌دهند.

واکنش فرهنگی به تضادهای اجتماعی خود را در گسترش عقاید افراطی و ارزش‌های غیرعقلانی نشان می‌دهد. پوپولیست در هر جامعه‌ای که رشد و گسترش یابد در درازمدت عوارض منفی اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ناگواری را به همراه می‌آورد.

رهبری پوپولیستی خطرناک‌ترین نوع پوپولیسم

در فضاهای سیاسی سه نوع دیگاه پوپولیستی شکل می‌گیرد:

1. رهبری پوپولیستی؛
2. حزب سیاسی پوپولیستی؛
3. جنبش اجتماعی پوپولیست.

دو گونه اخیر چندان مخاطره‌آمیز نیستند، زیرا در آن‌ها نظر جمعی همچنان مورد توجه قرار می‌گیرد. اما در رهبری پوپولیستی، تکثر جای خود را به فردگرایی می‌دهد. بنابراین تفکرات نادرست رهبر به شکل قانون یا مصوبه لازم‌الاجرا می‌شود.

در چنین فضاهای سیاسی، شاهد رشد سیستماتیک فساد هستیم، به‌گونه‌ای که مراجع قانونی نیز توانایی لازم برای مقابله با فساد را ندارند. در کشورهایی با سیستم حاکمیتی پوپولیسم مبتنی بر رهبری، شاهد از هم‌پاشی کل زیرساخت‌های کلیدی کشور در یک دوره ۴۰ تا ۶۰ ساله هستیم.
به‌گونه‌ای که هیچ ساختار اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، ورزشی، تولیدی و.. به‌صورت سالم و فعال وجود نخواهد داشت. رشد اقتصادی در چنین کشورهایی به شدت ضعیف شده و روز به روز شاهد تورم افسار گسیخته خواهیم بود.

عوام‌فریبی بلای عوام‌گرایی و پوپولیست

عوام‌گرایی یا همان پوپولیسم یک عارضه منفی جدی دارد و آن هم عوام‌فریبی است. از آنجایی که بیشتر تفکرات پوپولیستی با کمک رهبران کاریزماتیک شکل می‌گیرد و آن‌ها با جذابیت شخصی یا سخنان خود در مبارزات انتخاباتی پیروز می‌شوند، همیشه سعی می‌کنندبا عوام‌فریبی و گفتن حرف‌های احساسی، بر روی افکار مخاطبان‌شان تاثیر بگذارند.

پوپولیست‌ها، عوام‌فریبی خود را ارتباط نزدیک با مردم می‌دانند، این در حالی است که هرگز تحمل شنیدن صدای مخالف یا نخبگان جامعه را ندارند و با شیوه‌های گوناگون با مقابله با آنان می‌پردازند.

سخن پایانی

پوپولیسم یک دیدگاه افراطی در عرصه سیاسی محسوب می‌شود که عوارض زیادی برای کشورهای در حال توسعه دارد. رشد پوپولیست در کوتاه مدت شاید منافعی را برای عامه مردم به همراه بیاورد، اما در درازمدت نه‌تنها باعث ناامیدی نخبگان و سرمایه‌داران جامعه می‌شود بلکه قشر متوسط و ضعیف جامعه را نیز در زیر فشارهای اقتصادی، سیاسی و اجتماعی خُرد خواهد کرد.
تنها راهی که با کمک آن می‌شود به پوپولیسم افراطی غلبه کرد، آگاهی‌بخشی به مردم جامعه است.